Dwutysięczny piętnasty

Wspomniałem w jednej z poprzednich części, że na koniec cyklu o błędach w „Polityce” będzie coś ekstra, więc jest — ciekawostka.

Od początku XXI w. stałym punktem programu najrozmaitszych audycji, poradni i wydawnictw poprawnościowych jest brzmienie liczebników porządkowych oznaczających rok (ale nie tylko): mówimy dwa tysiące pierwszy, a nie dwutysięczny pierwszy — i tak dalej.

„Polityka” również o tym przypomina, z właściwym sobie wdziękiem:

16. Który mamy teraz rok?
Dwa tysiące piętnasty – bez dwóch zdań. Roczniki to liczebniki porządkowe, wymagające odmiany tylko części dziesiętnych i jedności. Tysiące i setki pozostają nieodmienne.

Analogicznie: jeśli przyjdzie nam opowiedzieć o zdarzeniach z XX wieku, nie powiemy: rok tysięczny dziewięćsetny osiemdziesiąty dziewiąty, ale tysiąc dziewięćset osiemdziesiąty dziewiąty.

Nie zawsze jest prawdą, że tysiące i setki pozostają nieodmienne. Rok dwa tysiące pierwszy był po roku dwutysięcznym, minął już ponad wiek od roku tysiąc dziewięćsetnego. Również nazwanie dziesiątek częściami dziesiętnymi nie jest najszczęśliwszym pomysłem. Ale mniejsza o to.

Rzeczywiście, nie powiemy rok tysięczny dziewięćsetny osiemdziesiąty dziewiąty — ten argument pojawia się bardzo często w wyjaśnieniach poprawnościowych. Trudno jednak znaleźć choćby słowo o tym, że polskie liczebniki porządkowe przez wiele wieków miały właśnie taką postać.

Dialog O cudownym Narodzeniu Syna Bożego… Źródło: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Warszawskiego

Powyżej widzimy stronę tytułową siedemnastowiecznej książeczki o przydługim (jak to wtedy bywało) tytule Dialog… Napisany Na Rok Pański Tysiączny. Sześćsetny. Dwudziesty pierwszy. No właśnie, podobnie zapisany rok można znaleźć w niejednej książce z tamtego okresu, choć oczywiście najczęściej zapisywano i zapisuje się takie liczebniki cyframi, co jest o wiele prostsze (choć utrudnia śledzenie ich brzmienia). Taka pełna forma liczebników porządkowych wyszła z użycia zapewne w pierwszych dekadach XX w. Stanisław Szober w swojej Gramatyce języka polskiego z roku 1923 (wydanie drugie, zmienione i uzupełnione) twierdził jeszcze:

liczebniki złożone porządkowe albo we wszystkich swych składowych częściach przybierają postać liczebników porządkowych, nap. tysiączny dziewięćsetny dwudziesty pierwszy, albo, co we współczesnym zwyczaju językowym zdarza się częściej, formę liczebników porządkowych przybierają tylko dwa końcowe składniki, wyrażające dziesiątki i jednostki, a jeżeli tych niema, to składnik ostatni, a reszta otrzymuje formę liczebników głównych, nap. tysiąć dziewięćset dwudziesty pierwszy, tysiąc sto dwudziesty, tysiąc trzechsetny, miljon dwutysięczny.

Ale już w Gramatyce języka polskiego szkolnej z 1920 r. (wydanie szóste, przejrzane i poprawione) A. A. Kryński i M. Z. Kryński pisali:

gdy liczebnik porządkowy, oznaczający tysiące, setki i t. d., składa się z czterech wyrazów, to tylko dwa ostatnie z nich (wyrażające dziesiątki i jedności) mają formę liczebników porządkowych, np. rok tysiąc osiemset czterdziesty czwarty, lub: roku tysiąc pięćset sześćdziesiątego dziewiątego itp.

Nawiasem mówiąc, przytoczone wyżej słowa Szobera można znaleźć jeszcze w wydanej kawałek czasu po wojnie Gramatyce opisowej języka polskiego z ćwiczeniami pod redakcją W. Doroszewskiego i B. Wieczorkiewicza (wydanie piąte 1972). Więc nie tylko słowniki, ale też gramatyki się przepisywało. A potem nagle wielkie zdziwienie, że ludzie mówią inaczej, niż w mądrych książkach zapisano.

Tyle faktów, czas na wnioski:

• Po pierwsze, warto odnotować, że w tym wypadku normatywiści bronią uproszczenia przed formami bardziej złożonymi, choć z drugiej strony można powiedzieć, że bronią porządku w systemie — w innym razie trzeba by odróżnić dwutysięczny pierwszy itd. od tysiąc pierwszego itd.
• Po drugie, gdyby ta starsza postać liczebników wytrzymała jeszcze jakieś 50 lat, niewykluczone, że poloniści broniliby ich dzisiaj jak niepodległości.
• Po trzecie wreszcie, miejmy trochę wyrozumiałości dla mówiących rok dwutysięczny piętnasty. Można powiedzieć, że kontynuują wielowiekową polską tradycję, a to przecież takie ważne!